In 2021 stegen de energieprijzen en werden veel mensen ineens geconfronteerd met hoge energie uitgaven. Het maakte in één klap duidelijk dat zoiets onverwachts iedereen kan overkomen, bijvoorbeeld door een scheiding of een ongeval. Een gebeurtenis waardoor je leven er ineens heel anders uitziet en je ineens zorgen hebt of je wel je boodschappen kunt doen.
Voor een grote groep mensen is dit niets nieuws: zij leven al jaren in onzekerheid en armoede, soms generaties lang. Uit onderzoeken blijkt dat de inkomensongelijkheid steeds verder toeneemt en het aantal mensen met schulden groeit. Ondanks allerlei maatregelen en plannen slagen we er niet in het tij te keren.
Verschillende experts pleiten daarom voor een integrale aanpak van armoede waarbij alle leefgebieden worden meegenomen en er één aanspreekpunt is. Of om zelfs nog verder te gaan: een aanspreekpunt dat ook bij tegenstrijdige regelgeving een besluit mag nemen, waarbij het belang van het individu voorop staat.
Wat zijn de verschillende vormen van armoede?
Bij armoede denkt men aan een krappe woning met een doorschijnend gordijn en beschimmelde muren. Maar dat stereotype beeld is te eenzijdig. Armoede draait om sociale uitsluiting, het ontbreken van kansen en mogelijkheden en het gebrek aan vrijheid om keuzes te maken. Gevoelens van eenzaamheid, minderwaardigheid, depressiviteit horen daarbij.iting, een minderwaardigheidsgevoel en een slechtere gezondheid (depressies, fysieke klachten). Armoede ontstaat meestal door:
- een te laag inkomen;
- te hoge vaste lasten;
- schulden;
- automatische inhoudingen;
- ingrijpende levensgebeurtenissen.
Bij de laatste oorzaak valt bijvoorbeeld te denken aan scheiding, ziekte, ontslag, overlijden van een naaste, 18 jaar worden en beginnen met studeren, enzovoorts.
Nieuwe meetmethode voor armoede
In oktober 2024 introduceerden het CBS, SCP en Nibud een nieuwe manier om armoede in Nederland te meten.1 Deze methode kijkt niet alleen naar inkomen, maar ook naar de daadwerkelijke kosten van vaste lasten (huur, energie, zorg) en de financiële buffer (spaargeld, direct inzetbaar vermogen).
Schulden en inhoudingen werden bij deze methode niet meegenomen en ook niet de extra zorgkosten die voor eigen rekening komen. Ook de inkomsten vanuit gemeentelijke regelingen niet. Deze methode leidt tot lagere absolute aantallen van mensen in armoede. Maar het laat ook zien dat de problemen bij deze groep ernstiger zijn dan eerder gedacht.
Bestaansonzekerheid
Armoede leidt tot bestaansonzekerheid die nauw samenhangt met de andere levensdomeinen zoals huisvesting, toegang tot de arbeidsmarkt, gezondheid en de ontwikkeling van kinderen. Er is een wisselend of een onzeker inkomen, de huisvesting is te duur, te klein of onveilig, er is een beperkt vangnet, er zijn beperkte (digitale) vaardigheden en er zijn chronische gezondheidsproblemen. Zoals Andries Baart het treffend verwoordt:
Andries BaartArmoede is een leven van onzekerheid, in precariteit, en wie precair leeft, leeft in een kaartenhuis.
Vicieuze cirkel
De meest kwetsbare mensen worden het hardst geraakt in hun bestaanszekerheid. Een voorbeeld is de Toeslagenaffaire, die het vertrouwen in de overheid ernstig heeft geschaad. Mensen trekken zich terug en maken minder gebruik van hulpvoorzieningen.
De vicieuze cirkel van armoede en bestaansonzekerheid zorgt ervoor dat problemen zich opstapelen:
- Complexe systemen maken het moeilijk om hulp te vinden, wat het isolement versterkt.
- Multiproblematiek, zoals inkomen, huisvesting, gezondheid, digitale vaardigheden, werkt tegen de betrokkene in plaats van voor haar.
Wat werkt wel?
De Kinderombudsman, Margrite Kalverboer, pleit voor een structureel en integraal armoedebeleid voor kinderen. Niet zomaar een extra regeling, maar een samenhangende blik op alle bestaande regelingen.
Albert Jan Kruiter (oprichter van Instituut voor Publieke Waarden) en Tim ‘S Jongers (politicoloog, bestuurskundige en publicist) gaan nog een stap verder: ze roepen op tot een ‘Bijzondere Overheid’2 – een aparte organisatie die maatwerk levert, proactief handelt en de beslissingsmacht heeft om sneller en effectiever zorg, ondersteuning en bescherming te bieden. De nadruk ligt op sociale grondrechten en de beginselen van behoorlijk bestuur.
Een andere oplossing, ook uit de koker van Tim ‘S Jongers, is dat er vooral gebruik gemaakt wordt van de ervaringskennis en deskundigheid van de doelgroep. Bijvoorbeeld bij het maken van beleid met de doelgroep en niet alleen voor de doelgroep.
Conclusie
Het is cruciaal dat de mens centraal komt te staan en niet langer de systemen die voor deze groep niet werken. Meer regelingen helpen niet; dat maakt de wereld nog complexer en biedt geen oplossing.
Wat nodig is, is soms wat lef om buiten de regels te handelen wanneer dat beter aansluit bij wat een persoon écht nodig heeft. En kijken en luisteren naar de mensen om wie het gaat: willen we hen verder helpen dan moeten intrinsieke motivatie, plezier en eigenwaarde voorop staan.
Wat is de impact van armoede op verschillende levensdomeinen?
Financiën
Mensen met een minimaal inkomen zijn afhankelijk van verschillende landelijke en gemeentelijke toeslagen en vormen van inkomensondersteuning, de minimaregelingen. Daarnaast bestaan er veel lokale initiatieven, zoals voedselbanken, menstruatiefondsen en kledingbanken. De veelheid aan regelingen maakt het moeilijk om overzicht te houden.
Een onzeker of wisselend inkomen in combinatie met onvoldoende financiële reserve zorgt voor onzekerheid. En het toeslagenstelsel is ingericht op continuïteit van inkomen. Iets wat mensen met flexwerk en weinig inkomen nu juist niet hebben. Door deze onregelmatigheid ontvangen ze soms te veeltoeslagen die ze vervolgens weer moeten terugbetalen.
Aan de uitgaven kant kunnen mensen in armoede moeilijk profiteren van bulk- en voordeelacties omdat hun beperkte budget geen ruimte laat voor grotere aankopen. Ook zijn ze genoodzaakt goedkopere producten te kopen. Deze producten zijn meestal van mindere kwaliteit en moeten dan ook weer sneller vervangen worden.
Door betalingsachterstanden ontstaan regelmatig extra kosten, zoals boetes en rente. Mensen moeten nog meer betalen dan ze zich kunnen veroorloven[1] Daardoor neemt de financiële druk verder toe.
[1] Schulden klein houden en perspectief bieden | Mr André Moerman Prof. dr. Nadja Jungman
Participatie/werkgelegenheid
Bepaalde groepen hebben structureel moeilijk toegang tot de reguliere arbeidsmarkt. Dat betreft bijvoorbeeld migranten, ouderen, mensen met een beperking en langdurig werklozen.
Daarnaast zijn het de mensen met weinig opleiding, die op oproepbasis werken of zonder vaste uren, met weinig uren of als zzp’er werken, die meer risico hebben op baanonzekerheid. Zij wisselen vaker van baan, hebben geen vast contract, krijgen minder betaald en er is dus sprake van instabiel inkomen.
Huisvesting
Iedereen heeft recht op een veilige en betaalbare plek om te wonen. Een betaalbaar en veilig ‘thuis’ is een basisbehoefte. Mensen met een laag inkomen wonen vaker in buurten waar de woningen dichter op elkaar staan, waar meer sprake is geluidsoverlast, vervuiling en criminaliteit. Dit alles zorgt voor een minder prettige en ontspannen leefomgeving.
Betalingsachterstanden kunnen leiden tot het risico je huis te verliezen en dakloos te worden. Dit heeft een grote impact op het gevoel van veiligheid en brengt veel stress mee.
Bij verschillende gemeenten bestaan samenwerkingsafspraken met woningcorporaties en hulpverlening om een huisuitzetting te voorkomen en te zorgen voor een duurzame oplossing. Maar er is echter geen wettelijk kader die een ontruiming verbiedt.
Ontwikkeling en Jeugd
Uit onderzoek van Movisie[1] blijkt dat beperkte basisvaardigheden en geldzorgen elkaar versterken. Laaggeletterdheid vergroot de kans op armoede en andersom. Mensen komen in de problemen doordat ze informatie niet goed begrijpen, minder inzicht of overzicht hebben of moeite hebben om deel te nemen aan het arbeidsproces.
Tegelijkertijd beperkt armoede ook de mogelijkheden tot leren. In de huidige digitale samenleving zijn een laptop, internetabonnement en digitale vaardigheden onmisbaar voor opgroeiende kinderen. Voor gezinnen in armoede zijn deze niet vanzelfsprekend beschikbaar.
Ook draagt de leefomgeving niet bij aan een goede ontwikkeling. Kleine, gehorige woningen zorgen ervoor dat ze geen rustige plek hebben om hun huiswerk te doen of te kunnen leren.
Ook ontbreekt het aan geld voor activiteiten zoals sport, muziekles of een museumbezoek. Hierdoor is de wereld van kinderen die opgroeien in armoede vaak kleiner dan die van kinderen die opgroeien in welvarende gezinnen[2]. Dit heeft gevolgen voor hun leerprestaties, gezondheid en toekomstkansen.
Daarnaast heeft chronische stress tijdens de jeugd blijvende impact op lichaam en geest.[3]. Er bestaat generatiearmoede: armoede die van generatie op generatie wordt doorgegeven. De omstandigheden waarin mensen opgroeien zijn zo bepalend voor hun ontwikkeling dat deze achterstand moeilijk te doorbreken is.
[1] Movisie: Beperkte-basisvaardigheden-en-structurele-geldzorgen.pdf
[2] De invloed van armoede op schoolprestaties | Nederlands Jeugdinstituut.
Gezondheid
Bestaansonzekerheid heeft een negatieve invloed op de lichamelijke en psychische gezondheid. Mensen in armoede leven gemiddeld zeven jaar korter en zijn vaker en langer ziek. Theoretisch opgeleiden worden gemiddeld 5 jaar ouder en leven gemiddeld 14 jaar langer in goede gezondheid dan praktisch geschoolden.
Gerelateerd aan inkomen en vermogen zijn de verschillen nog groter: de 20 procent meest welvarende mensen in Nederland worden ruim 8 jaar ouder en leven 20 jaar langer in goede gezondheid in vergelijking tot de 20 procent minst welvarende mensen in Nederland.[1]
Een schrijnend voorbeeld is de mondzorg die sinds 2006 grotendeels uit het basispakket gehaald. In 2024 gaf het CBS aan dat 33% van de mensen in de laagste welvaartsgroep een tandartsbezoek uitstelt vanwege de kosten, tegenover 15% in de hoogste welvaartsgroep. Het uitstellen van een behandeling zorgt voor nog meer klachten of zelfs verlies van tanden. Daardoor wordt uitgestelde zorg ook dure zorg. En een slecht gebit leidt niet alleen tot pijn en gezondheidsproblemen, maar ook tot schaamte en sociale isolatie.
[1] CBS: Gezonde levensverwachting; geslacht, leeftijd en onderwijsniveau: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/84842NED/table?ts=1700553793196
www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2022/51/bovenaan-welvaartsladder-bijna-25-jaar-langer-in-goede-gezondheid
