Het omgevingsrecht is de verzamelnaam voor regels en wetten die gaan over de fysieke leefomgeving en activiteiten die gevolgen kunnen hebben voor die leefomgeving. Denk hierbij aan het bouwen van huizen, aanleggen van wegen, realiseren van een intensieve veehouderij, plaatsen van windmolens, beschermen van natuurgebieden, voorkomen van vervuiling en het behouden van erfgoed.
De basis voor het omgevingsrecht staat in de Omgevingswet. Onder die wet vallen nog een aantal concrete regelingen (de Algemene Maatregel van Bestuur – of kortweg de AMvB’s), waarin bijvoorbeeld algemene regels zijn opgenomen over indieningsvereisten, technische eisen voor een bouwwerk, procedures, etc. Ook gelden er nog een aantal aanvullingswetten op het gebied van natuur, bodem, geluid en grondeigendom.
Omgevingsrecht
In de wet- en regelgeving van het omgevingsrecht staan regels die als doel hebben om een fijne en veilige leefomgeving te creëren voor onszelf en voor toekomstige generaties. Met het omgevingsrecht wordt bijvoorbeeld een bijdrage geleverd aan de bescherming van de natuur en aan het bevorderen of behouden van een fijne, duurzame en gezonde woonomgeving. De belangen van inwoners, bedrijven en behoud of versterking van de natuur worden afgewogen en beschermd.
Laatste inzichten rondom de Omgevingswet
Whitepaper Jurisprudentie Omgevingswet 2025
De knip in de vergunning van de Omgevingswet
Whitepaper Omgevingswet & woningmarkt
Kerninstrumenten van de Omgevingswet
Overheden hebben een aantal (kern)instrumenten tot hun beschikking om de regels in op te nemen en te borgen, waarmee wordt gezorgd voor een duurzame en gezonde leefomgeving. Voor gemeenten zijn dat de volgende instrumenten:
Omgevingsvisie
Een omgevingsvisie bevat de stippen op de horizon, de doelen op hoofdlijnen die een gemeente heeft en de wijze waarop zij haar grondgebied wil beschermen en ontwikkelen. Bijvoorbeeld: een goed leefklimaat binnen de gemeente waarborgen, of de vitaliteit van het centrumgebied verbeteren. Meer info: www.iplo.nl
Omgevingsprogramma
In het omgevingsprogramma worden de maatregelen beschreven om de doelen uit de visie te behalen. Bijvoorbeeld: het terugdringen van de stankoverlast van veehouderijen of ervoor zorgen dat er meer reuring komt in het centrum. Meer info: www.iplo.nl
N.B. in sommige gevallen is er sprake van een verplicht programma, zoals in gemeenten waar sprake is van overschrijding van geurnormen.
Omgevingsplan
In het omgevingsplan staan de concrete eisen om de doelen uit de visie te behalen en (indien van toepassing) de maatregelen uit het programma vorm te geven. Bijvoorbeeld de eis dat aan een bepaald stalsysteem voldaan moet worden of door uitbreidingsmogelijkheden te koppelen aan een onderbouwing van verminderde emissie. Of door een terrein in het centrum aan te wijzen waar evenementen plaats mogen vinden. Meer info: www.iplo.nl
Omgevingsvergunning
Voor het uitvoeren van een concreet plan van een inwoner of initiatiefnemer om bijvoorbeeld een stal uit te breiden en te verduurzamen of om een evenement te organiseren moet toestemming gevraagd worden. Een aanvraag voor een omgevingsvergunning wordt onder meer getoetst aan het omgevingsplan. Meer info: www.iplo.nl
Ondersteuning bij omgevingsrecht
Zoek je een adviseur die meedenkt over vragen die binnen jouw gemeente spelen op het gebied van het omgevingsrecht? Neem dan vrijblijvend contact op met Adviseur Omgevingsrecht Freyja. Ook over de financiële gevolgen van de Omgevingswet – de legesverordening – denken onze financieel adviseurs graag met je mee.2
Meer over het omgevingsrecht en de Omgevingswet
Wat regelt het omgevingsrecht?
Het omgevingsrecht is de verzamelnaam voor regels en wetten die gaan over de fysieke leefomgeving en activiteiten die gevolgen kunnen hebben voor die leefomgeving. Het omgevingsrecht bevat regels die als doel hebben om een fijne en veilige leefomgeving te creëren voor onszelf en voor toekomstige generaties. Denk bijvoorbeeld aan: ‘Hoe zorgen we ervoor dat we een duurzame woon- leef- en werkomgeving hebben, waarbij ook de belangen van de natuur en het bedrijfsleven worden geborgd?’
Eén van de belangrijkste basiswetten binnen het omgevingsrecht is de Omgevingswet.
Wat is het doel achter de Omgevingswet?
De Omgevingswet stelt maatschappelijke doelen (artikel 1.3 Omgevingswet) met het oog op duurzame ontwikkeling, bewoonbaarheid van het land en het beschermen en verbeteren van het leefmilieu.
Onder de Omgevingswet geldt een algemene zorgplicht (artikel 1.6 Omgevingswet). Dit houdt in dat overheden, bedrijven én inwoners verantwoordelijk zijn voor een veilige en gezonde fysieke leefomgeving. En dus niet alleen de overheid. Participatie van iedere speler in de maatschappij bij concrete initiatieven is dan ook erg belangrijk.
Zie ook: Participatie in de Omgevingswet | Informatiepunt Leefomgeving
Welke wetten vervallen met de Omgevingswet?
Voor de komst van de Omgevingswet (1 januari 2024) was het omgevingsrecht verdeeld over tientallen wetten over diverse onderwerpen, zoals bodem, bouwen, infrastructuur, milieu, cultureel erfgoed, etc. De Omgevingswet vervangt 26 wetten geheel of gedeeltelijk, waaronder de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo), de Wet op de Ruimtelijke Ordening (Wro), de Wet natuurbescherming (Wnb), de Wet milieubeheer (Wm) en de Waterwet. De Omgevingswet voegt de regels over de fysieke leefomgeving zoveel mogelijk samen in één wettelijk stelsel.
Welke kerninstrumenten zijn er om de doelen van de Omgevingswet te behalen?
In de Omgevingswet worden 6 kerninstrumenten geboden aan gemeenten, provincies, de waterschappen en het Rijk, om de doelen achter de Omgevingswet te behalen.
| Kerninstrument | Gemeente | Provincie | Rijk | Waterschap |
|---|---|---|---|---|
| Omgevingsvisie | Gemeentelijke omgevingsvisie | Provinciale omgevingsvisie | Nationale Omgevingsvisie (NOVI) | Niet van toepassing |
| Programma | Actieplannen en overige programma’s (vrijwillige en verplichte programma’s | Actieplannen, waterprogramma, beheerplan en overige programma’s (vrijwillige en verplichte programma’s) | Actieplannen, waterprogramma, ruimtelijk plan en overige programma’s (vrijwillige en verplichte programma’s) | Waterbeheerprogramma en overige programma’s (vrijwillige en verplichte programma’s) |
| Decentrale regels | Omgevingsplan | Omgevingsverordening | Niet van toepassing | Waterschapsverordening |
| Algemene rijksregels | Niet van toepassing | Niet van toepassing | Omgevingswet, Bal, Bbl, Bkl, Omgevingsbesluit, Omgevingsregeling | Niet van toepassing |
| Omgevingsvergunning | Omgevingsvergunning | Omgevingsvergunning | Omgevingsvergunning | Omgevingsvergunning |
| Projectbesluit | Niet van toepassing | Projectbesluit | Projectbesluit | Projectbesluit |
Wat is de verhouding tussen de kerninstrumenten van de verschillende overheden?
Hiervoor geldt de basisregel dat het beleid dat wordt opgesteld door de lagere overheid (de gemeente) moet voldoen aan het beleid van hogere overheden en de centrale overheid (het Rijk). Dus: als de gemeente een omgevingsplan opstelt, mag dit gemeentelijke beleid niet in strijd zijn met het beleid van de provincie, het waterschap (indien van toepassing) en van het Rijk.
Wat is de verhouding tussen de kerninstrumenten die de gemeente kan inzetten?
Voor de gemeenten zijn dat de volgende 4 kerninstrumenten van toepassing:
- Omgevingsvisie;
- Programma’s (niet verplicht, tenzij);
- Omgevingsplan;
- Omgevingsvergunning.
Zie ook: Instrumenten van de Omgevingswet | Informatiepunt Leefomgeving
Wat is een omgevingsplan?
Iedere gemeente stelt voor haar hele grondgebied één omgevingsplan vast. Daarvoor geldt een overgangsperiode. Tijdens die overgangsperiode gelden (kort gezegd) de huidige bestemmingsplannen, een groot deel van het gemeentelijke beleid en de bruidsschat (regels die vanuit het Rijk komen en in het omgevingsplan moeten landen) als ‘tijdelijk omgevingsplan’. In de bruidsschat staan bijvoorbeeld regels over horeca, detailhandel, recreatie, lozingen, emissies van geluid, geur en trillingen. Zie ook: Aan de slag met het omgevingsplan | VNG
We noemen dit pakket tijdens de overgangsperiode het ‘tijdelijke omgevingsplan’. Iedere gemeente moet tijdens de overgangsperiode één omgevingsplan vaststellen waarin deze samengestelde regels voor de hele gemeente zijn opgenomen. Dit mag gefaseerd, door per onderwerp (bijvoorbeeld geur, evenementen etc.) en/of per deelgebied (bijvoorbeeld centrumgebieden, bedrijventerreinen, buitengebied) het omgevingsplan op te bouwen.
In het omgevingsplan wordt vastgelegd welke activiteiten de gemeente wel of niet toestaat (bijvoorbeeld wonen, recreatie of bedrijvigheid) en onder welke voorwaarden. Dit gaat bijvoorbeeld ook over regels over monumenten (die nu in een gemeentelijke monumentenverordening staan) of over regels voor het kappen van bomen (nu de Algemene plaatselijke verordening – APV).
De gemeente heeft de keuze om specifiek te bepalen welke activiteiten in welk gebied zij toestaat en onder welke concrete voorwaarden, of om een globale en flexibele omschrijving te geven voor een bepaald gebied (open normen, op hoofdlijnen). Daardoor kan het omgevingsplan ruimte bieden aan initiatieven binnen daarin opgestelde kaders.
De bedoeling van de Omgevingswet is dat je als inwoner of bedrijf met één klik op de locatie in het digitale stelsel (DSO) kunt zien welke activiteiten er op die locatie zijn toegestaan en onder welke voorwaarden. Tot nu toe waren op ruimtelijkeplannen.nl alleen de ruimtelijke mogelijkheden te zien, onder de Omgevingswet is het de bedoeling dat ook andere zaken zichtbaar worden, dus ook of er bijvoorbeeld een kapvergunning geldt.
De regels in het omgevingsplan moeten samen leiden tot een ‘evenwichtige toedeling van functies aan locaties’ (artikel 4.2, Omgevingswet). Hierin zit de integrale afweging en de duurzaamheidsslag die de Omgevingswet beoogt.
De knip in de omgevingsvergunning, wat betekent dat?
De inwerkingtreding van de Omgevingswet heeft ervoor gezorgd dat een aanvraag omgevingsvergunning voor bijvoorbeeld het bouwen van een woning op twee hoofdaspecten wordt beoordeeld: het ruimtelijke aspect en het technische aspect. Bij het ruimtelijke aspect wordt getoetst of het bouwplan past binnen het omgevingsplan – voorheen het bestemmingsplan – en de eisen van welstand. De technische toets gaat over eisen van constructieve veiligheid, brandveiligheid etc. Voor beide aspecten is er mogelijk sprake van een vergunningplicht.
Meer informatie over de knip vind je hier.
Waar staat een ‘OPA’ en een ‘BOPA’ binnen de Omgevingswet voor?
Met de Omgevingswet zijn ook de termen ‘omgevingsplanactiviteit’ (OPA) en ‘buitenplanse omgevingsplanactiviteit’ (BOPA) geïntroduceerd. Kort gezegd vallen alle activiteiten die passen binnen de regels van het (tijdelijke) omgevingsplan onder de term OPA en vallen alle activiteiten die daar niet in passen onder de term BOPA.
Stel: je hebt een aanvraag voor een omgevingsvergunning ingediend voor het bouwen van een woning met een nokhoogte van 8,5 meter. Maar in het omgevingsplan staat dat de nokhoogte maximaal 7 meter mag zijn. Dan voldoet de woning aan het omgevingsplan, op het onderdeel van de nokhoogte na. Voor dat onderdeel moet dan een BOPA-procedure worden gevolgd. Dit betekent dat je moet onderbouwen waarom de afwijkende nokhoogte wel aanvaardbaar is, door een zogenoemde ‘ETFAL-rapportage’ in te dienen. Dit staat voor ‘evenwichtige toedeling van functies aan locaties’. Hierin moet je op diverse punten – welke precies hangt af van de concrete aanvraag – aantonen dat wat je vraagt wel passend is. Ook moet er dan een omgevingsoverleg of -dialoog plaatsvinden. Participatie is immers een belangrijke pijler van de Omgevingswet.
Voor een BOPA-procedure rekenen gemeenten wel extra kosten, dus voor kleine afwijkingen die makkelijk aan te passen zijn aan de regels uit het omgevingsplan kan het een afweging zijn om het bouwplan aan te passen.
Wat doet een jurist omgevingsrecht?
Een jurist omgevingsrecht helpt gemeenten een weg te vinden binnen de nieuwe wet- en regelgeving en ondersteunt bij de overgang naar het stelsel onder de Omgevingswet. Vanuit Haute Equipe doen we dat altijd vanuit een praktische insteek en aanpak.